الامالی (شیخ صدوق)

الأمالی للشیخ الصدوق، کتابی به زبان عربی، تألیف شیخ صدوق (حدود ۳۰۶-۳۸۱ق)، متکلم، ادیب، فقیه و حدیث‌شناس برجسته امامیه در سده چهارم هجری. این کتاب حاصل جلسه‌های متعددی است که شیخ صدوق، هفته‌ای دو روز سه شنبه و جمعه از ۱۸ رجب سال ۳۶۷ق تا ۱۱ شعبان سال ۳۶۸ق در مشهد برای شاگردانش املاء نموده و ایشان نوشته‌اند.

نویسنده

محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی مشهور به شیخ صدوق، (۳۰۵ ۳۸۱ق) از بزرگترین علمای شیعه در قرن چهارم هجری قمری است. تاریخ دقیق تولد وی معلوم نیست. اما گویا پس از ۳۰۵ق بوده است. مدفن شیخ صدوق در ری است. وی را بزرگ‌ترین محدّث و فقیه مکتب حدیثی قم به شمار آورده‌ و حدود ۳۰۰ اثر علمی به او نسبت داده‌اند که بسیاری از آنها امروزه در دسترس نیست. کتاب من لایحضره الفقیه از کتب اربعه شیعه اثر اوست. از دیگر آثار مهم و معروف وی می‌توان معانی الاخبار، عیون الاخبار، الخصال، علل الشرائع و صفات الشیعة را نام برد.

برخی از مشهورترین شاگردان وی عبارتند از سید مرتضی، شیخ مفید و تلعکبری.

امالی‌نویسی

پس از شیوع فن مقامات در محافل ادبی از اواخر قرن سوم، شیوه دیگری میان دانشمندان اسلامی ظهور کرد که آن را فن امالی باید نامید. امالی جمع املاء است و به این صورت بوده که یکی از اساتید یا دانشمندان بنام در انجمنی سخنرانی می‌کرد و سخنان او را می‌نوشتند و جمع‌آوری می‌کردند تا کتابی می‌شد و آن را امالی می‌خواندند. مهم‌ترین کتب امالی شیعه به این شرح است:

محتوای کتاب

شیخ صدوق این کتاب را که در ۹۷ مجلس، ۱۳ ماه تدوین کرده و این مجالس به جز چند مجلس (۲۲، ۲۳، ۲۴و ۲۶) هر جمعه و سه شنبه بر پا بوده است. شروع آن ۱۸ رجب ۳۶۷ق به هنگام سفرش به مشهد و پایان آن ۱۸ شعبان ۳۶۸ق بوده است. فقط مدت کوتاهی در راه طوس در تدوین کتاب فاصله افتاده است.

مجلس ۲۹ آن مصادف با ۸ محرم (دومین جمعه محرم) بوده و لذا به مقتل سیدالشهداء(ع) شروع کرده و آن را در مجلس ۳۰ و ۳۱ تکمیل کرده است. مجلس ۲۶ مصادف با غدیر و ذکر فضائل این روز است. این بیانگر امتیاز این کتاب به دیگر کتب امالی است که صدوق در نقل احادیث به مناسبت‌های زمانی و مکانی توجه داشته است.

افزون بر آن در ماه رجب از فضائل آن ماه و در ماه مبارک رمضان از فضائل رمضان و ثواب روزۀ در این ماه‌ها حدیث نقل کرده است. هنگامی که به نیشابور می‌رسد حدیثی در فضیلت زیارت امام رضا(ع) نقل می‌کند.

این کتاب شامل دسته‌ای از احادیث نبوی(ص) و اهل بیت(ع) در موضوعات مختلف مانند سیره پیامبر(ص)، ماجرای اسراء و معراج، ادعیه و موعظه‌ها، فضائل و مناقب اهل بیت(ع) است که شامل موضوعات تاریخی و اخلاقی و عقائدی و... می‌باشد. نخستین روایت کتاب در مجلس اول از امام باقر(ع) درباره ملک موکّل و فرشته‌ای است که بر بنده گماشته شده است حضرت فرمود: این فرشته پیوسته در نامه اعمال او مى‌نویسد، پس در آغاز و آخر آن، خیر و خوبى را به فرشته املا کنید که میان آن دو بر شما بخشوده مى‌شود ومشمولمغفرت و آمرزش خواهید شد. آخرین روایت کتاب در مجلس ۴۲ از امام صادق(ع) درباره شرایط کامل شدن ایمان انسان است که عبارت است از: نیکو ساختن خُلق، کنترل نفس (به منظور تهذیب نفس)، رهاکردن زیاده‌گویی، انفاق زیادی اموال.

نقد محمدباقر کمره‌ای

محمدباقر کمره‌ای در مقدمه ترجمه کتاب الامالی صدوق درباره نقاط ضعف این اثر بیان می‌دارد. در ضمن اخبار این کتاب مضامین به ظاهر ضعیف و مورد اعتراضی وجود دارد که نقطه ضعف آنها از ملاحظات زیر منظور می‌شود.

• اخباری راجع به ثواب‌های دور از فکر معمولی نسبت به اعمال مستحبه و عبادات مانند اخبار فضیلت روزه هر روز از ماه شعبان یا رجب که بسیار به نظر بعید و اغراق آمیز می‌آید.
• اخباری راجع به اوضاع محشر، قیامت، معراج و عذاب دوزخیان که گنجایش تصور بشر معمولی را ندارد. مانند تعبیر به اینکه دندان کافر در قیامت چون کوه احد است.
• اخباری راجع به تطبیق آیات بعضی از سوره قرآن به موارد معینی و اعتبارشان نزول‌های مخصوصی که با تاریخ نزول آیات تطبیق نمی‌کند. مثل تطبیق آیات والنجم بر نجمی که در دوران مرض وفات پیغمبر اکرم(ص) در خانه علی(ع) فرود آمده برای تعیین آن حضرت به خلافت در حالی که این سوره از نظر نزول مکی ضبط شده است.

در جواب این اعتراضات از دو نظر باید وارد شد:

• اول اینکه بسیاری از این اخبار متشابه است و حاوی مطالبی است نامحسوس و راجع به امور آینده است و وقایع آخرت، در خود قرآن مجید آیات محکم وجود دارد و آیات متشابه و منظور از آیات محکم آیاتی است که مضمون روشن و دستورات عمل است. چون آیات احکام و اخلاق و آیات بیشتر قصص قرآن که منظور از آنها هم آموختن مطالب اخلاقی و پند و اندرز و انذار است...
• دوم از نظر دقت در ضبط حدیث و اثبات نسبت به شیخ صدوق. بسیاری از کتب موجوده که از دانشمندان گذشته خصوص ده الی ۱۲ قرن اسلامی بجا مانده است سلسله سند متصلی به آنها ندارد...

چاپ‌ها

ترجمه‌ها

پانویس

منابع

• ابن بابویه، محمد بن علی، الامالی، قم، نشر مؤسسه بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
• صدوق، محمد بن علی، الامالی، ترجمه محمدباقر کمره‌ای، تهران، نشر کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.

پیوند به بیرون